در این جا به برخی از آداب تغذیه از نظر اسلام، به نحو اختصار، اشاره می نماییم:

با نمک شروع و ختم کردن: در احادیث فراوانی تأکید شده که غذا را با نمک شروع و ختم نمایید. پرواضح است، این دستورالعمل برای کسانی است که نمک برای آنها زیان آور نباشد. به برخی از این احادیث که از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه واله روایت شده اند، توجه فرمایید:

«افتتحوا بالملح، فانّه داوءٌ من سبعین داٍ(1)؛

[تغذیه را] با نمک آغاز کنید! زیرا دوای هفتاد درد است.»

« منْ اکل الملح قبل کلّ شیءٍ و بعد کلّ شیءٍ دفع الله ثلاثمأة و ستّین نوعاً من البلاء اهونها الجذام(2)؛

هر کس قبل و بعد از هر چیز [خوردنی] نمک بخورد، خداوند 360 نوع بلا را از او دور می کند، که سبک ترین [ و ساده ترین] آنها جذام است.»

سه لقمه با نمک قبل از غذا، 72 نوع بلا را که دیوانگی و جذام و پیسی از جمله ی آنهاست، از فرزند آدم بر می گرداند.»

خلال کردن دندان و مضمضمه نمودن: پس از میل غذا، لازم است انسان برای حفظ سلامت دهان و دندان، با خلال کردن، قطعات باقی مانده ی غذا در بین دندان ها را خارج نموده و سپس با آب در دهان گردانیدن، دهان را به طور کامل تمیز نماید. این کار در ضمن، از بو گرفتن دهان نیز جلوگیری می کند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه واله در این خصوص می فرماید:

«تخلّلوا علی اثر الطّعام تمضمضوا، فانّهما مصحّة النّاب و النّواجذ(3)؛

پس از غذا دندان هایتان را خلال نموده و آب در دهان بگردانید، زیرا این دو [کار] بهداشت دندان های نیش و کرسی می باشند.»

امام صادق علیه السلام نیز در حالی که خود خلال می نمود، به «وهب بن عبدربّه» فرمود:

«انّ رسول الله صلی الله علیه و اله کان یتخلّل و هو یطیب الفم(4)؛

رسول خدا صلی الله علیه واله دندان هایش را خلال می نمود، و خلال کردنْ دهان را خوش بو می سازد.»

سرد کردن غذا: گروهی از مردم علاقه مندند غذا را داغ مصرف نمایند.

پزشکان این کار را برای سلامتی زیان آور می دانند. پیامبر گرامی اسلام نیز از مصرف غذای داغ منع کرده و فرمودند:

«برّد الطّعام، فانّ الحارّ لابرکة فیه(5)؛

غذا را سرد کن! زیرا در غذای داغ برکت نیست.»

خاک خوری: بعضی از مردم، به ویژه گروهی از زنان باردار، عادت دارند خاک بخورند. این کار از نظر بهداشتی ممنوع و از نظر اسلام، حرام است. گرچه از نظر اسلام، خوردن هر چیزی که برای سلامتی انسان ضرر قابل توجهی داشته باشد حرام است، ولی در این خصوص، احادیث فراوانی رسیده که در این جا به چند حدیث نبوی اشاره می نماییم:

«اکل الطّین حرامٌ علی کلّ مسلمٍ(6)؛

خاک خوری بر هر مسلمانی حرام است.»

«من مات و فی بطنه مثقال ذرّةٍ من الطّین ادخله النّار(7)؛

هر کس بمیرد، در حالی که ذره ای خاک در شکمش باشد، آن خاکْ او را به آتش وارد خواهد ساخت.»

«منْ اکل الطّین فکانمّا اعان علی قتل نفسه(8)؛

هر کس خاک بخورد، مثل این است که به کشتن خویش کمک کرده باشد.»

پرخوری: خداوند متعال در قرآن می فرماید:

«کلوا واشربوا و لا تسرفوا انّه لا یحبّ المسرفین(9)؛

بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، که خداوند مسرفان را دوست نمی دارد.»

تفسیر ارزشمند نمونه در این خصوص بحثی دراد، که از نظر گرامی تان می گذرد:

«امروز ثابت شده است که یکی از مهم ترین دستورات بهداشتی همین است، زیرا تحقیقات دانشمندان به این نتیجه رسیده است که سرچشمه ی بسیاری از بیماری ها، غذاهای اضافی است که به صورت جذب نشده در بدن انسان باقی می ماند. این مواد اضافی، هم بار سنگینی است برای قلب و سایر دستگاه های بدن، و هم منبع آماده ای است برای انواع عفونت ها و بیماری ها؛ لذا برای درمان بسیاری از بیماری ها، نخستین گام همین است که این مواد مزاحم – که در حقیقت زباله های تن انسان هستند – سوخته شوند و پاک سازی جسمْ عملی گردد.

عامل اصلی تشکیل این مواد مزاحم، اسراف و زیاده روی در تغذیه و به اصطلاح «پرخوری» است، و راهی برای جلوگیری از آن جز رعایت اعتدال در غذا نیست؛ مخصوصاً در عصر و زمان ما که بیماری های گوناگون، مانند: بیماری قند، چربی خون، تصلّب شرایین، نارسایی های کبد و انواع سکته ها، فراوان شده، افراط در تغذیه با توجه به عدم تحرک جسمانی کافی، یکی از عوامل اصلی محسوب می شود، و برای از بین بردن این گونه بیماری ها، راهی جز حرکت کافی و میانه روی در تغذیه نیست.

مفسر بزرگ ما، مرحوم «طبرسی» در مجمع البیان مطلب جالبی نقل می کند، که هارون الرشید، طبیبی مسیحی داشت که مهارت او در طب معروف بود. روزی این طبیب به یکی از دانشمندان اسلامی گفت: من در کتاب آسمانی شما چیزی از طب نمی یابم، در حالی که دانش مفید بر دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان. او در پاسخش چنین گفت: خداوند همه ی دستورات طبی را در نصف آیه از کتاب خویش آورده است: «کلوا واشربوا و لا تسرفوا؛ بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید»؛ و پیامبر ما نیز طب را در این دستور خویش خلاصه کرده است:

«المعدة بین الادواء الحمیة رأس کلّ دواءٍ و اعط کلّ بدنٍ ما عوّدته؛

معده، خانه ی همه ی بیماری هاست، و امساک سرآمد همه ی داروهاست و آن چه بدنت را عادت داده ای (از عادات صحیح و مناسب) آن را از او دریغ مدار.»

طبیب مسیحی هنگامی که این سخن را شنید، گفت:

«ما ترک کتابکم و لا نبیِکم لجالینوس طبّاً؛

قرآن و پیامبرتان برای جالینوس (طبیب معروف) طبّی باقی نگذارده است.» (10)؛

احادیث فراوان دیگری در مذمّت پرخوری و تشویق به کم خوری وارد شده است، که در این جا به برخی از آنها به عنوان نمونه اشاره می نماییم:

اما مذمّت پرخوری: پیامبر گرامی صلی الله علیه واله پرخوری را شوم و باعث قساوت قلب معرفی می کند:

«کثرة الاکل شؤمٌ(11)؛

پرخوری، شوم و نحس است.»

«من تعوّد کثرة الطّعام و الشّراب قسا قلبه(12)؛

کسی که به زیاد خوردن و زیاد نوشیدن عادت کند، سنگ دل می شود.»

حضرت علی علیه السلام پرخوری را برای سلامتی زیان آور می داند:

«من کثر اکله قلّتْ صحّته(13)؛

هر کس خوراکش زیاد باشد، سلامتی اش اندک خواهد بود.»

«قلّ من اکثر من الطّعام، فلم یسقمْ(14)؛

کم پیش می آید که کسی پرخوری بکند و مریض نشود.»

آن حضرت پرخوابی را نیز همانند پرخوری، زیان بخش معرفی می کند:

«کثرة الاکل و النّوم، یفسدان النّفس و یجلبان المضرّة؛

پرخوری و پرخوابی، بدن را از بین برده و ضرر و زیان را [به سوی آن] می کشانند.»

اما باقر علیه السلام نیز خداوند را دشمن شکم پر می داند:

«ما منْ شیءٍ ابغض الی الله من بطنٍ مملوٍّ(15)؛

هیچ چیزی در نزد خدا مبغوض تر و منفورتر از شکمِ پر نیست.»

و اما تشویق به کم خوری: حضرت علی علیه السلام کم خوری را موجب سلامتی و کاهش دردها می داند:

«من اقتصر فی اکله، کثرت صحّته(16)؛

هر کس در خوراکش میانه روی کند، سلامتی اش روزافزون می گردد.»

«من قلّ طعامه قلّ آلامه(17)؛

کسی که غذایش کم باشد، دردهایش کم خواهد بود.»

امام رضا علیه السلام نیز میانه روی در خوراک را موجب سلامتی بدن معرفی می کند:

«لوْ انّ النّاس قصدوا فی المطعم، لاستقامتْ ابدانهم(18)؛

اگر مردم در خوراکشان میانه روی می کردند، بدن هایشان مقاوم و معتدل می شد.»

میزان و معیار برای خوردن: برخی از احادیث به تعیین حد برای خوردن پرداخته اند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله می فرماید:

«کلْ و انت تشتهی و امسکْ و انت تشتهی (19)؛

بخور! در حالی که اشتها داری، و [از خوردن] دست بردار! در حالی که [هنوز] اشتها داری.»

حضرت علیه السلام نیز، قبل از سیری، دست از طعام کشیدن را سبب گوارا یافتن آن می داند:

«لا ترفعنّ یدک من الطّعام الا و انت تشتهیه فاذا فعلت ذلک فانت تستمرئه(20)؛

دست از غذا مکش، مگر در حالی که هنوز میل به آن داری؛ پس اگر این کار را کردی، آن [غذا] را گوارا و دل پذیر خواهی یافت.»

یک دستورالعمل بهداشتی: حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزند بزرگوارش، امام حسین علیه السلام، دستورالعملی صادر می کند که هر کس آن را به کار گیرد، هرگز نیازی به طب پیدا نخواهد کرد. وی می فرماید:

« یا بنیّ الا اعلّمک اربع خصالٍ تستغنی بها عن الطّبّ؟

- فقال: بلی یا امیرالمؤمنین.

- قال: لا تجلسْ علی الطّعام الا و انت جائعٌ و لا تقمْ عن الطّعام الا و انت تشتهیه وجوّد المضغ و اذا نمت فاعرض نفسک علی الخلا فاذا استعملت هذه استغینت عن الطّب(21)؛

ای پسرجان! آیا به تو چهار خصلت یاد ندهم که به سبب آن از طب بی نیاز شوی؟

[امام حسن علیه السلام] عرض کرد: آری [یاد بده] ای امیر مؤمنان.

فرمود: [اول این که] بر سر [سفره] غذا منشین، مگر در حالی که گرسنه ای؛ و [دوم این که] از سر [سفره ی] غذا بر مخیز، مگر در حالی که [هنوز] به آن میل داری؛ [و سوم این که] خوب [غذا را ] بجو؛ و [چهارم این که] هر گاه خواستی بخوابی به توالت برو؛ پس هر گاه این چهار عمل را انجام دهی، از طب بی نیاز خواهی شد.»

نه اسراف و نه رفتار: در امر تغذیه نیز، همانند سایر امور، نه ریخت و پاش و زیاده روی کردن خوب است، و نه خسیسی و سخت گیری نمودن، بلکه میانه روی بهترین شیوه می باشد. سخت گیری عوارض سوء تغذیه را به دنبال داشته و اسراف نیز عوارض منفی پرخوری را در بر خواهد داشت.

امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی، به برخی از مصداق های اسراف (زیاده روی و افراط)، اقتار (سخت گیری و خسّت) و قصد (میان روی و معتدل بودن) در تغذیه اشاره نموده و چنین می فرماید:

«انّما الاسراف فیما افسد المال و اضرّ بالبدن

قیل فما الاقتار؟

قال: اکل الخبز و الملح و انت تقدر علی غیره.

قیل: فما القصد؟

قال: الخبز و اللّحم و اللّن و الخلّ و السّمن، مرّةً هذا و مرّة هذا؛ (22)؛

اسراف، آن جایی است که مال را از بین برده و به بدن زیان رساند.

عرض شد: پس اقتار (سخت گیری در خرجی دادن چیست؟

فرمود: نان و نمک خوردن، در حالی که می توانی (غذای بهتری) غیر از آن تهیه نمایی.

عرض شد: پس میانه روی چیست؟

فرمود: نان و گوشت و شیر [یا ماست] و سرکه و روغن [یا کره]، یک بار این و یک بار این [دیگری].»

بنابراین تنوع در غذا نیز لازم است.

خانه تکانی بدن: اسلام «روزه گرفتن» و امساک از خوردن و آشامیدن را به مدت یک ماه در سال، برای هر فرد بالغی که عذر شرعی نداشته باشد، لازم و واجب می داند. روزه گرفتن نیز، همانند تغذیه ی صحیح و کامل، برای بدنْ مفید و لازم است. هیچ ورزش کاری حق ندارد به بهانه ی این که می خواهد ورزش کند، روزه ی واجب را ترک نماید. در تفسیر نمونه، بحثی تحت عنوان «اثر بهداشتی و درمانی روزه» آمده است، که از نظر گرامی شما عزیزان می گذرد:

«در طبّ امروز و همچنین طبّ قدیم، اثر معجزه آسای «امساک» در درمان انواع بیماری ها به ثبوت رسیده و قابل انکار نیست. کم تر طبیبی است که در نوشته های خود اشاره ای به این حقیقت نکرده باشد، زیرا می دانیم عامل بسیاری از بیماری ها، زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است، چون مواد اضافی، جذب نشده به صورت چربی های مزاحم در نقاط مختلف بدن، یا چربی و قند اضافی در خون باقی می ماند. این مواد اضافی در لابه لای عضلات بدن، در واقع لجن زارهای متعفّنی برای پرورش انواع میکرب های بیماری های عفونی است، و در این حالْ بهترین راه برای مبارزه با این بیماری ها، نابود کردن این لجن زارها از طریق امساک و روزه است!

روزه، زباله ها و موادّ اضافی و جذب نشده ی بدن را می سوزاند، و در واقع بدن را «خانه تکانی» می کند.

به علاوه، بک نوع استراحت قابل ملاحظه برای دستگاه های گوارش و عامل مؤثری برای سرویس کردن آنهاست، و با توجه به این که این دستگاه از حساس ترین دستگاه های بدن است و در تمام سال به طور دایم مشغول کار است، این استراحت برای آنها نهایت لزوم را دارد.

بدیهی است شخص روزه دار طبق دستور اسلام به هنگام «افطار» و «سحور» نباید در غذا افراط و زیاده روی کند، تا از این اثر بهداشتی نتیجه ی کامل بگیرد، در غیر این صورت، ممکن است نتیجه برعکس شود.

«الکسی سوفورین»، دانشمد روسی، در کتاب خود می نویسد:

«درمان از طریق روزه فایده ی ویژه ای برای درمان کم خونی، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل های خارجی و داخلی، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استسقا، نوراستنی، عِرقُ النسا، خراز (ریختگی پوست)، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های جلدی، بیماری های کلیه، کبد و بیماری های دیگر دارد.

معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری های فوق ندارد، بلکه بیماری هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول های جسم آمیخته شده، همانند: سرطان، سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد!»(23)؛

در حدیث معروفی، پیغمبر اسلام صلی الله علیه و اله می فرماید:

«صوموا تصحّوا(24)؛

روزه بگیرید، تا سالم شوید.»

و در حدیث معروف دیگر نیز، از پیغمبر صلی الله علیه و اله رسیده است:

«المعدة بیت کلّ داءٍ و الحمیة رأس کلّ دواءٍ(25)؛

معده، خانه ی تمام دردهاست و امساکْ بالاترین داروها.» (26)؛

پی نوشتها:

1- بحارالانوار، ج 62، ص 293.

2- همانجا.

3- همانجا.

4- همان، ص 291.

5- محمدباقر بهبودی، صحیح الکافی، ج 3، ص 191.

6- بحارالانوار، ج 62، ص 291.

7- همان، ص 300.

8- اعراف (7) آیه ی 31.

9- ج 6، ص 152-154.

10- بحارالانوار، ج 62، ص 291.

11- همان، ص 293.

12- میزان الحکمه، حدیث 586(نقل از: مستدرک الوسائل، ج 3، ص 81).

13- الحیاة، ج 4، ص 258 (نقل از: غرر الحکم، ص 234).

14- میزان الحکمه، حدیث های 584 و 597 (نقل از: مستدرک الوسائل، ج 3، ص 80 و 81).

15- الحیاة، ج 4، ص 258(نقل از: غرر الحکم، ص 288).

16- میزان الحکمه، حدیث 576 (نقل از: غرر الحکم).